شهرهای غربی ایران از قلم افتادگان شهرسازی ایرانی – اسلامی

شهرهای غربی ایران از قلم افتادگان شهرسازی ایرانی – اسلامی

خط و نقد؛ سجاد ملایی، پژوهشگر دکتری مطالعات شهری؛ 

اداوارد سعید(Edward Said) متفکر و روشنفکر بزرگ فلسطینی آمریکایی چه درست و به جا، مفهوم اورینتالیسم (Orientalism) را در به تصویر کشیده است. مفهومی که بر مبنای آن تصویر شرق به دلخواه و سلیقه نویسندگان، طراحان و هنرمندان غربی تبیین شده است.

تصویری که مبنای شناخت مردمان (و حتی اندیشمندان) غرب و شرق (حتی این مفهوم نیز بر گرفته از رویکرد مبتنی بر اورینتالیسم است) از این محدوده جغرافیایی(خاورمیانه) شده است.

تکرار تصویر یاد شده منجر به ایجاد کلیشه­‌های عموما نامطلوب از شرق شده است. تکرار و بازتولید چنین تصویری حتی ذهنیت شرق را از خود تشکیل داده و مبنای خودشناسی مردمان این پهنه تاریخی شده است.

شهرهای اسلامی

بسط چنین انگاره­ای در قلمروها و حوزه­‌های داخلی کشورهای مشرق زمین به روشنی انحراف و اعوجاج تصاویر مورد پذیرش عمومی را نشان می­‌دهد. یکی از تصاویر رایج (اما نه الزاما درست و مبتنی بر واقعیت) در ایران، انگاره شهرهای اسلامی است.

اصطلاحی که به صورت ناخودآگاه ذهن انسان را به سمت شهرهای مرکزی ایران با المان­‌هایی نظیر بادگیر و … در شهرهایی مانند یزد و اصفهان می­‌کشاند. گویی نه در جای جای دیگر این سرزمین سکون‌تگاهی مبتنی بر تجربه زیسته انسانی، متاثر از معیشت، طبیعت، مذهب، تاریخ، اسطوره و حماسه وجود داشته است.

یکی از مهم­ترین از قلم افتادگان شهرهای ایرانی و البته اسلامی شهرهای غربی ایران هستند. شهرهایی که تجربه­‌های قدرتمند زیست تاریخی انسان ایرانی در پهنه‌­های کوهستانی ایران هستند. تحلیل تصویر ارائه شده در زیر، تلاش دارد جنبه­‌های کارکردی-هویتی قدرتمندی از این نمونه فاخر شهر ایرانی-اسلامی را بیان نماید:

• سادگی و پرهیز از تفاخر
• صرفه­‌جویی و هماهنگی با طبیعت
• مرکزیت، محوریت و نمایانی بناهای مذهبی
• همه شمول بودن
• انعطاف­‌پذیری
• پرهیز از ریاکاری

شهر غرب ایران در یک مراسم آیینی

جنبه­‌های کارکردی-هویتی قدرتمند شهرهای غربی ایران نمونه‌ای فاخر از شهر ایرانی-اسلامی

سادگی و پرهیز از تفاخر

همانگونه که در تصویر ارائه شده قابل ملاحظه است، مسکن و سکونت را در چیدمان فضایی سامان داده شده، انسان را در جایگاه تواضع و فروتنی (بندگی) در ترکیبی هماهنگ با طبیعت قرار داده است. پرهیز از تعداد طبقات بالا به عنوان نمادی از بندگی انسان جلوه­‌گر شده است.

صرفه­‌جویی و هماهنگی با طبیعت

 فراوان­‌ترین مصالح در دسترس شهرهای غربی ایران سنگ است که در ترکیب با ساروج و چوب مسکن سنتی ساکنین این خطه را خلق نموده است.

چنین ترکیبی همراه با مهارت معماران محلی در شکل دادن به بناهای عمده شهرها جلوه­‌های زیبایی از هماهنگی، هارمونی و هماهنگی با طبیعت را شکل داده است. از طرف دیگر، شکل پلکانی بنا در شهرهای غرب کشور، هم از بعد استفاده حداکثری از نور خورشید و هم در بعدپرهیز از استفاده بی­رویه از مصالح (نیز کاهش نیاز به سوخت جهت گرمایش) موثر بوده است.

خاصیت دیگر چنین سبکی، نزدیکی همسایه‌­ها به یکدیگر(سقف یک خانه حیات خانه بالادستی بوده است) و تشکیل گونه‌­ای از انسجام و وحدت اجتماعی بوده است که بازهم از ویژگی­‌های فرهنگ اسلامی و تعالیم دینی به شمار می‌­آید.

مرکزیت، محوریت و نمایانی بناهای مذهبی

 مذهب همواره در شهرهای غرب کشور از جایگاه مهمی برخوردار بوده است (چه پیش و چه پس از اسلام). بنابراین مکان­‌های مدهبی نیز در شهرهای غرب کشور از اهمیت ویژه­‌ای برخوردار بوده‌­اند.

همانگونه که در تصویر ارائه شده نماین است، مسجد شهر در مرتفع­‌ترین قسمت شهر واقع شده است. همچنین بهترین و جذاب­‌ترین معماری ممکن در طراحی آن به کار رفته است(در عین حفظ سادگی ناشی از کاربرد مصالح محلی در هماهنگی با طبیعت).

از طرفی بکار بردن خلاقیت(عدم استفاده از فرم­های رایج کشور در ساخت مسجد)، جذابیت بکاربردن هنر محلی در معماری مکان مذهبی را گیراتر و ارزشمندتر نموده است.

همه شمول بودن

استقرار فضای مسجد در مکان بهینه سبب تمرکز برگزاری مراسمات در پیرامون چنین فضایی می‌­شود، نیز، بی‌­آلایشی این فضا، پذیرنده بودن و همه‌­شمولیت آن(در ترکیب با سایر ابعاد معماری نظیر معماری پلکانی) باعث شده است که مرکزیت بی‌­رقیب و همه­‌شمول برگزاری مراسمات(مذهبی و غیر مذهبی) در فضای عمومی مسجد قرار گیرد.

انعطاف­‌پذیری

همانگونه که در تصویر مشخص است، برگزاری یک مراسم آئینی، فضاهای خصوصی را نیز به عرصه‌­های عمومی برگزاری مراسم تبدیل نموده است.

چنین پدیده­ای با توجه به زیست­‌اجتماعی مبتنی بر مسکن اشتراکی(سقف یک خانه به عنوان حیات خانه دیگری) قابل تبیین است، بنابراین شهرهای ایرانی اسلامی غرب کشور، با قابلیت انعطاف بالا در عین حفظ مفاهیم مرتبط حریم­‌های خصوصی، توان انعطاف‌­پذیری بالایی نیز دارند.

پرهیز از ریاکاری

بسیاری از نمونه‌­های مسکن ایرانی اسلامی، به شکلی سامان داده شده­‌اند که نمای بیرونی به شدت ساده و نماهای داخلی به شدت پرهزینه و با تجمل سامان داده شده است(مانند خانه بروجردی­‌ها و خانه طباطبایی­‌ها)، اما سادگی مسکن شهری در شهرهای غرب کشور به دور از هرگونه ریاکاری بوده و درون و بیرون یکسانی دارند.